Teirved nosiazh. Den gouez an Himalaya.

Henoazh ni 'ya da vont pellhoc'h c'hoazh, da vro ar manezioù : ni 'ya da vont bedig an Himalaya. Eh añ da gaojal ziàr-benn ur loen ag ar re misteriusañ zo : ar yeti.


Ar yeti zo ur loen hañval doc’h ur jeñj [marmous], hag a vewa ba manezioù an Himalaya, ban Nepal ha ban Tibet. Ar loen-sen ‘neus meur a hanw. Ar gaoj « yeti » he-c’holon ‘za diàr’n tibeteñ gYa’-dred, hag a zinifia « hours ar roc’hoù ». Ba-mesk an hanwoù ‘ràll ‘vez gwraet anehoñ ema an hanwoù mi-dred (den-hours) ha mi-rgod (den gouez) ba tibeteñ, ha bonmantche (den gouez) pe Kanchangjunga rachyyas (diaoul Kanchangjunga) ba nepales.

Damp da weled bermañ piw ‘neus hoñw [eñ] gwelet pe studïet :

Bar blez 1832, bar Journal of the Asiatic Society of Bengal, eh oe pet embannet un artikl get an alpinist B.H.Hodgson zià’-benn ar yeti ba hanternos an Nepal. E ambrougerian, tud diàr’r vro anehe, ‘noe gwelet ur loen bras ha oe é kerzhal àr daou droed, ha golaet e gorv a vlew hir ha tañhwàl a liw. Ha hennañ a oe waet kuit pa’noe hè aweshaet [remerket]. Hodgson e-golon ‘noe ket hoñw gwelet, mes joñjet ‘noe eh vehe pet un orang-outan.

Ba ur liwr ha oe pet embannet ba 1889, L.A.Waddell ‘noe kontet penaost e hentour ‘noe gwelet ur loen bras hañval doc’h ur jeñj, ha ‘noe lesket rhintennoù àr-e-lerc’h àr an douar. Waddell a gawe getoñ eh oent pet gwraet get un hours.

Ba pennoù-ketañ an 20ved kantvlezad, tud diàr vroioù ar C’huzh-Heol ‘noe komañset klazh gober kartennoù a’n Himalaya ha studïal e jeografi, ha neusen lod-kàer anehe ‘noe lâret hè doe gwelet loened drol ha rhintennoù treid misterius bar c’hornad.

Bar blez 1925, N.A.Tombazi, a oe ur jeografour bar Royal Geographic Society, ‘noe skriwet ‘noe gwelet ur loen drol ba 4572 m a ihuelded, pas pell diàr skorneg Zemu. Dewezhatoc’h ‘noe skriwet c’hoazh ‘noe hoñw gwelet 200 pe 300 m a-zoc’htoñ, a-bad ur vunutenn abeupre. Hennezh a ziskoe boud hañval-bras doc’h un den, heñw a gerzhe àr-e-zaw, hag arraste da beb kours da denniñ barroù bodoù brug-rhos. Heñw a ziskoe boud tañhwàl a liw ‘keñver an erc’h, ha rhevendailh ne oe ket tamm dilhad ebed getoñ. Diw eur àr-lerc’h, Tombazi hag e gansorted ‘noe diskennet ar manez, ha kawet rhintennoù. Hè doe joñjet eh oent rhe ar loen-sen. Hañval a oe o fesson doc’h rhe un den, mes bochad brasoc’h peogwir ‘noe 15 pe 17 cm a hirded ha 10 cm a hed. Ha zur oump eh oent rhintennoù ur loen a zaou droed.

A-g’houde an 19ved kantvlezad eh vez gwraet hanw a’r yeti ba broioù ar C’huzh-Heol, mes ar lodenn vrasañ a’n dud a-enoñ a ouia petra yeo ar yeti a-g’houde zo pet diskoaet fotoioù a e rintennoù, ha zo pet gwraet turañt boaiaj-studi Shipton àr an Everest ba 1951. Shipton ‘noe gwraet fotoioù a ur bochad rhintennoù bras àr an erc’h, droioù 6000 m a-dreist ar mor. Ar fotoioù-sen zo pet studïet get ur bochad tud. Lod a lâra eh int ar merc’h splannhañ a ziskoa zo loened sort-sen. Rhe aràll a gawa gete n’int ket ‘maed rhintennoù loened anawet-mad, ha zo pet chañchet o fesson pa ‘neus teuzet ur lodenn a’n erc’h.

Ba 1953, Sir E. Hillary hag e hentour Tenzing Norgay ‘noe lâret hè doe gwelet melloù rhintennoù àr’n erc’h pa oent é krapiñ an Everest. Dewezhatoc’h, Hillary ‘noe lâret ne oe ket zur eh oent rhe ur yeti. Ba e istoer e vuhez, Tenzing ‘noe skriwet e kawe getoñ eh oe ar yeti ur mell jeñj, heñw ‘noe ket hoñw gwelet james, mes e dad ‘noe gwraet diw wezh.

Turañt boaiaj-studi an Daily Mail ba 1954, an alpinist J.H.Jackson ‘noe gwraet an trek ketañ a’n Everest d’ar C’hanchenjunga, ha moayañd ‘noe pet fotografïiñ limajoù liwet a’r yeti ba Thyangboche Gompa. Jackson ‘noe klasket ha fotografïet ur bochad rhintennoù àr an erc’h, hag ar lodenn vrasañ anehe a oe aes da anawed.

Ba 1959, an akteur James Stewart, pa oe éh visitiñ an Ind, ‘noe prenet rhelegoù a ur yeti (sañset) : « dorn Pangboche », èl eh vez gwraet anehoñ, hag en kasset getoñ dre guzh ba e valisenn pa oe éh vont a’n Ind d’an Añgleterr.

Ba 1960, Hillary ‘noe zawet ur voaiaj-studi ‘ràll eid jerrazh ha studïal prouvennoù eh oe ar yeti anehoñ. Ba menati Khumjung eh oe sañset boud un tamm ag ar c’hroc’hen a benn ur yeti. Hillary ‘noe hoñw kawet ha hoñw kasset da voud analiset. Kawet a oa pet eh oe pet zawet an tamm kroc’hen-sen get kroc’hen ur serow, ha zo ur sort añtilop hañval ‘walc’h doc’h ur g’hawr, ha vewa ban Himalaya. Mes tud so ne oent ket akord get an traoù-sen, ha lâred eh oe sortoù c’hwen ba-mesk ar blew, ha vesent ket kawet james àr ar serowed...

Ba 1970, an alpinist angles D. Whillans ‘noe lâret ‘noe gwelet ur loen zou’zhus pa oe é krapiñ an Annapurna. Pa oe é kerzhal, da glazh ur lec’h plaen eid pass an nos, Whillans ‘noe klawet udadennoù drol, hag an hentour sherpa a oe getoñ ‘noe lâret eh oent rhe ur yeti. Turañt an nos-sen, Whillans ‘noe gwelet ur loen tañwhàl a liw é passiñ tost doc’h o c’hamp. An deiz àr-lerc’h, ‘noe gwelet rhintennoù bras hañval doc’h rhe un den àr’n erc’h, ha d’an anderw-nos, ‘noe pet an digarez da zelled, a-bad un ugent munutenn bennàg, get e jumelloù, doc’h ur loen bras a zaou droed, hañval doc’h ur jeñj, pa oe hennezh é klazh bouod, pas pell doc’h o c’hamp.

Ba 1984, an alpinist brudet D.P. Sheppard a oe tostig doc’h boulc’henn kreisteiz an Everest, ha ‘noe displeget eh oe pet un den bras ha golaet e gorv a vlew, doc’h en heuliiñ a-bell a-bad meur a zeiz. Newazh e sherpaed ‘noe lâret n’noe ket gwelet nità.

Ba mis Gourheleñ 1986, ba ur stankenn distro a’n Himalaya, R. Messner a oe digouezhaet eid ar wezh ketañ get ur loen spontus ha ‘noe digasset da joñj dehoñ an istoerioù a gonte ar sherpaed ziàr-benn ar yeti. Ha lazhet ar loen. Hrewet Messner, ar yeti n’eo ket ‘maed « hours rouss an Himalaya », ha zo katabl da gerzhal àr daou droed kours èl àr e grabochoù.

Ba 1997, daou avañturour frañse, A. Poussin ha S. Tesson, ‘noe kawet rhintennoù misterius àr an erc’h turañt eh oent é treusiñ ar Bobang Pass bar C’hachemire. Doc’h pezh hè doe lâret, ar rintennoù-sen ne oent ket rhe un den na rhe un hours. Ar loen a oe waet eon d’ar lein get kostez ar manez, pezh zo un dra voehmus, ha sod, pad oc’h ken dihuel-mañ (4600 m).

Chetu penaost eh vez diskriwet ar yeti : ur primat bleweg, ur fass dehoñ hañval doc’h kani un den. Hennezh ‘nehe ba-tre 1,50 m ha 3,75 m a ihuelded. Hrewet lod a’n testoù, ar fesson ‘neus da gerzhal zo hañvalhoc’h doc’h kani un hours eid doc’h kani ur primat. Newazh ar rintennoù zo pet gwelet ba ur bochad lec’hoù a oe un hentad hir-bras anehe. Eid an hoursed, ne g’hellant ket kerzhal ‘maed a-hed un nebeudad metroù...