Inon a dïer zorset ar vro Pourlet

Ba ma bro, ar vro Pourlet, ha zo ba golern ar Mor-Bihan, zo ur bochad istoerioù speurmantoù. Ba bochad lec'hoù 'h vez lâret zo speurmantoù, a-wezhadoù speurmant un den, ha gwezhadoù 'ràll speurmant ur loen (chach, kozhleoù, deñven...), pe un den àr gein e jao... A-bep-sort, tieñ.

Ha boud zo tïer zorset iwe. M'meus klawet kaojal a inon, ba ur barres pas gwoll-bell doc'h hounna'. Da nos ha mem mar a wezh àr an dewazh iwe, an dud 'glawe trousioù. Pa vesint ban estaj hè 'glawe trous ban hias, ha pa vesint ban hias hè 'glawe trous bar lein. Trous meulbaj é fichal àr-boueñs o-c'holon, pe traoù hag a gou'zhe àr ar leur. Mes pad aent da weled petà 'oe, 'vese ket gwelet nità ken. Un dra spontussoc'h c'hoazh: meur a wezh, an dud ha 'oe é chom ban ti 'rae fotoioù banehoñ, pa bedent tud dia o familh, da Nedeleg ha me 'ouia-meiñ. Ha pa vese devlopet ar fotoioù, an dud 'vese spontet pa zellent doc'hte : àr ar fotoioù-sen 'vese gwelet doc'hpenn eid tud ar familh, tud ha oent ket pet pedet... Fassoù tud marù 'vese gwelet 'tal fassoù ar re ve'...

Meur a familh zo dàet da chom d'an ti-sen, mes hâni anehe n'e ket chomet gwoll-bell ke 'vese ket 'maed traoù sort-sen, ken 'vese stert dehe kousked da nos. Ha chañch ti. Dàet ur familh 'ràll, hag a-bad blezadoù mod-sen. Bema, toud an dud a'r vro 'neus klawet kaojal a'n ti-sen, an dra-sen zo kaos n'eus ket mu' hâni ha faotehe dehoñ mont da vewiñ 'barzh. An ti zo pet lesket mod-sen, lesket mont a-zisirit berma'. An dres 'neus komañset pousseg bar jadren en-dro d'an ti. Boud zo berped ur labourer-douar ha za da labourad bar parkaouier zo stag doc'h an ti-sen, mes hâni 'dosta ket ken doc'h an ti. Ouian ket petà zey da voud. Ouian ket iwe ma zo pet añsiet disorsiñ an ti, ma zo dàet ur beleg d'en bennigiñ eid kass ar speurmantoù kuit. Ata', hâni ne añsïa ket gober nità get hennezh. Marsen un deiz a vo, eh 'o diskaret an ti, ha zawet un aràll ba e lec'h. Mes pi' ouia? Mard eo staget ar speredoù doc'h ar lec'h, ma vez zawet un ti newez a-enoñ, marsen ar speurmantoù 'zey 'barzh iwe ?

Teirved nosiazh. Den gouez an Himalaya.

Henoazh ni 'ya da vont pellhoc'h c'hoazh, da vro ar manezioù : ni 'ya da vont bedig an Himalaya. Eh añ da gaojal ziàr-benn ur loen ag ar re misteriusañ zo : ar yeti.


Ar yeti zo ur loen hañval doc’h ur jeñj [marmous], hag a vewa ba manezioù an Himalaya, ban Nepal ha ban Tibet. Ar loen-sen ‘neus meur a hanw. Ar gaoj « yeti » he-c’holon ‘za diàr’n tibeteñ gYa’-dred, hag a zinifia « hours ar roc’hoù ». Ba-mesk an hanwoù ‘ràll ‘vez gwraet anehoñ ema an hanwoù mi-dred (den-hours) ha mi-rgod (den gouez) ba tibeteñ, ha bonmantche (den gouez) pe Kanchangjunga rachyyas (diaoul Kanchangjunga) ba nepales.

Damp da weled bermañ piw ‘neus hoñw [eñ] gwelet pe studïet :

Bar blez 1832, bar Journal of the Asiatic Society of Bengal, eh oe pet embannet un artikl get an alpinist B.H.Hodgson zià’-benn ar yeti ba hanternos an Nepal. E ambrougerian, tud diàr’r vro anehe, ‘noe gwelet ur loen bras ha oe é kerzhal àr daou droed, ha golaet e gorv a vlew hir ha tañhwàl a liw. Ha hennañ a oe waet kuit pa’noe hè aweshaet [remerket]. Hodgson e-golon ‘noe ket hoñw gwelet, mes joñjet ‘noe eh vehe pet un orang-outan.

Ba ur liwr ha oe pet embannet ba 1889, L.A.Waddell ‘noe kontet penaost e hentour ‘noe gwelet ur loen bras hañval doc’h ur jeñj, ha ‘noe lesket rhintennoù àr-e-lerc’h àr an douar. Waddell a gawe getoñ eh oent pet gwraet get un hours.

Ba pennoù-ketañ an 20ved kantvlezad, tud diàr vroioù ar C’huzh-Heol ‘noe komañset klazh gober kartennoù a’n Himalaya ha studïal e jeografi, ha neusen lod-kàer anehe ‘noe lâret hè doe gwelet loened drol ha rhintennoù treid misterius bar c’hornad.

Bar blez 1925, N.A.Tombazi, a oe ur jeografour bar Royal Geographic Society, ‘noe skriwet ‘noe gwelet ur loen drol ba 4572 m a ihuelded, pas pell diàr skorneg Zemu. Dewezhatoc’h ‘noe skriwet c’hoazh ‘noe hoñw gwelet 200 pe 300 m a-zoc’htoñ, a-bad ur vunutenn abeupre. Hennezh a ziskoe boud hañval-bras doc’h un den, heñw a gerzhe àr-e-zaw, hag arraste da beb kours da denniñ barroù bodoù brug-rhos. Heñw a ziskoe boud tañhwàl a liw ‘keñver an erc’h, ha rhevendailh ne oe ket tamm dilhad ebed getoñ. Diw eur àr-lerc’h, Tombazi hag e gansorted ‘noe diskennet ar manez, ha kawet rhintennoù. Hè doe joñjet eh oent rhe ar loen-sen. Hañval a oe o fesson doc’h rhe un den, mes bochad brasoc’h peogwir ‘noe 15 pe 17 cm a hirded ha 10 cm a hed. Ha zur oump eh oent rhintennoù ur loen a zaou droed.

A-g’houde an 19ved kantvlezad eh vez gwraet hanw a’r yeti ba broioù ar C’huzh-Heol, mes ar lodenn vrasañ a’n dud a-enoñ a ouia petra yeo ar yeti a-g’houde zo pet diskoaet fotoioù a e rintennoù, ha zo pet gwraet turañt boaiaj-studi Shipton àr an Everest ba 1951. Shipton ‘noe gwraet fotoioù a ur bochad rhintennoù bras àr an erc’h, droioù 6000 m a-dreist ar mor. Ar fotoioù-sen zo pet studïet get ur bochad tud. Lod a lâra eh int ar merc’h splannhañ a ziskoa zo loened sort-sen. Rhe aràll a gawa gete n’int ket ‘maed rhintennoù loened anawet-mad, ha zo pet chañchet o fesson pa ‘neus teuzet ur lodenn a’n erc’h.

Ba 1953, Sir E. Hillary hag e hentour Tenzing Norgay ‘noe lâret hè doe gwelet melloù rhintennoù àr’n erc’h pa oent é krapiñ an Everest. Dewezhatoc’h, Hillary ‘noe lâret ne oe ket zur eh oent rhe ur yeti. Ba e istoer e vuhez, Tenzing ‘noe skriwet e kawe getoñ eh oe ar yeti ur mell jeñj, heñw ‘noe ket hoñw gwelet james, mes e dad ‘noe gwraet diw wezh.

Turañt boaiaj-studi an Daily Mail ba 1954, an alpinist J.H.Jackson ‘noe gwraet an trek ketañ a’n Everest d’ar C’hanchenjunga, ha moayañd ‘noe pet fotografïiñ limajoù liwet a’r yeti ba Thyangboche Gompa. Jackson ‘noe klasket ha fotografïet ur bochad rhintennoù àr an erc’h, hag ar lodenn vrasañ anehe a oe aes da anawed.

Ba 1959, an akteur James Stewart, pa oe éh visitiñ an Ind, ‘noe prenet rhelegoù a ur yeti (sañset) : « dorn Pangboche », èl eh vez gwraet anehoñ, hag en kasset getoñ dre guzh ba e valisenn pa oe éh vont a’n Ind d’an Añgleterr.

Ba 1960, Hillary ‘noe zawet ur voaiaj-studi ‘ràll eid jerrazh ha studïal prouvennoù eh oe ar yeti anehoñ. Ba menati Khumjung eh oe sañset boud un tamm ag ar c’hroc’hen a benn ur yeti. Hillary ‘noe hoñw kawet ha hoñw kasset da voud analiset. Kawet a oa pet eh oe pet zawet an tamm kroc’hen-sen get kroc’hen ur serow, ha zo ur sort añtilop hañval ‘walc’h doc’h ur g’hawr, ha vewa ban Himalaya. Mes tud so ne oent ket akord get an traoù-sen, ha lâred eh oe sortoù c’hwen ba-mesk ar blew, ha vesent ket kawet james àr ar serowed...

Ba 1970, an alpinist angles D. Whillans ‘noe lâret ‘noe gwelet ur loen zou’zhus pa oe é krapiñ an Annapurna. Pa oe é kerzhal, da glazh ur lec’h plaen eid pass an nos, Whillans ‘noe klawet udadennoù drol, hag an hentour sherpa a oe getoñ ‘noe lâret eh oent rhe ur yeti. Turañt an nos-sen, Whillans ‘noe gwelet ur loen tañwhàl a liw é passiñ tost doc’h o c’hamp. An deiz àr-lerc’h, ‘noe gwelet rhintennoù bras hañval doc’h rhe un den àr’n erc’h, ha d’an anderw-nos, ‘noe pet an digarez da zelled, a-bad un ugent munutenn bennàg, get e jumelloù, doc’h ur loen bras a zaou droed, hañval doc’h ur jeñj, pa oe hennezh é klazh bouod, pas pell doc’h o c’hamp.

Ba 1984, an alpinist brudet D.P. Sheppard a oe tostig doc’h boulc’henn kreisteiz an Everest, ha ‘noe displeget eh oe pet un den bras ha golaet e gorv a vlew, doc’h en heuliiñ a-bell a-bad meur a zeiz. Newazh e sherpaed ‘noe lâret n’noe ket gwelet nità.

Ba mis Gourheleñ 1986, ba ur stankenn distro a’n Himalaya, R. Messner a oe digouezhaet eid ar wezh ketañ get ur loen spontus ha ‘noe digasset da joñj dehoñ an istoerioù a gonte ar sherpaed ziàr-benn ar yeti. Ha lazhet ar loen. Hrewet Messner, ar yeti n’eo ket ‘maed « hours rouss an Himalaya », ha zo katabl da gerzhal àr daou droed kours èl àr e grabochoù.

Ba 1997, daou avañturour frañse, A. Poussin ha S. Tesson, ‘noe kawet rhintennoù misterius àr an erc’h turañt eh oent é treusiñ ar Bobang Pass bar C’hachemire. Doc’h pezh hè doe lâret, ar rintennoù-sen ne oent ket rhe un den na rhe un hours. Ar loen a oe waet eon d’ar lein get kostez ar manez, pezh zo un dra voehmus, ha sod, pad oc’h ken dihuel-mañ (4600 m).

Chetu penaost eh vez diskriwet ar yeti : ur primat bleweg, ur fass dehoñ hañval doc’h kani un den. Hennezh ‘nehe ba-tre 1,50 m ha 3,75 m a ihuelded. Hrewet lod a’n testoù, ar fesson ‘neus da gerzhal zo hañvalhoc’h doc’h kani un hours eid doc’h kani ur primat. Newazh ar rintennoù zo pet gwelet ba ur bochad lec’hoù a oe un hentad hir-bras anehe. Eid an hoursed, ne g’hellant ket kerzhal ‘maed a-hed un nebeudad metroù...

Eil nosiazh. Ti zorset Amityville.

Lazhamp ar goloù, aseamp 'tal an tan, ha me 'ya da gontiñ deoc'h an istoer skrijus a di Amityville. An traoù-sen a oe arriw n'eus ket keit-se zo, ba kreis ar blezadoù deg-ha-tri-ugent.


Amityville zo ur gêr vihan, ba Stad New-York ban Amerik.

Ba pennoù-ketañ an istoer-sen eh oe arriw traoù spontus ban ti-sen, mes ne oe ket ‘maed ar penn-ketañ...
Turañt an noz tre an 12 hag an 13 a vis Kala-Gouiañw 1974 ban ti-sen, ur paotr yaoueñk ‘noe tapet ur fuzuilhenn, ha lazhet toud e vreuder, e c’hoerzed, e dad hag e vamm pa oent kousket.

Tri-zeg mis àr-lerc’h, an ti ‘oe pet prenet en-dro get ur familh ‘ràll, ar re Lutz. Ur c’houlbad tud hèl zo bochad, ha ‘noe tri a vugale : Daniel, 9 blez, Christopher, 7 vlez, ha Melissa, 5 plez. Hè ‘doe ur c’hi iwe.
An ti ‘oe c’hwec’h lodenn banehoñ, ur poull-noñgellad doc’hti, hag un ti-bihan eid lakad ur vag. Ur wàzh ‘oe é rhedeg just ‘tal an ti iwe.
Pa ‘noe bisitet an ti eid ar wezh ketañ, ar gwerzhour-tïer ‘noe kontet d’ar re Lutz petrà ‘oe digouezhaet ban ti tri-zeg mis rhaog. Mes hè ‘doe ket chañchet o joñj, ha preno an ti ur sort.

Newazh hè ‘doe goulennet get ur beleg katolik dont da vennigiñ an ti doc’htu, bedig gouied... Hennezh ‘oe daet d’en gober d’anderw, d’an 23 a vis an Azvent 1975, tre pa oent é tispakiñ o sraoù. Hè zo waet er-maes dià’n ti da c’hortas ken ‘oe achiw bennigiñ ar batiss.
D’ar wezh ketañ ‘noe strimpet ur veradenn daor benniget, eh oe pet klawet bouezh un den éh lâred « Kerzhet er-maes ! ». Mes ‘oe ket hâni ‘maetoñ ban ti... Ar beleg ‘noe ket lâret an traoù-sen d’ar familh Lutz. An deiz àr-lerc’h, ar beleg ‘noe telefonet d’an Ao. Lutz da lâred dehoñ pas mont bar lodenn lem ‘noe klawet ar vouezh. Mes e daol-telefon ‘oe pet trouc’het. Mod aràll, ema rhed lâred iwe penaost ar beleg ‘oe daet terzhienn àrnehoñ, ha gloewennoù àr e zaouarn, tre àr-lerc’h boud pet ban ti.

Penn-ketañ ne oe ket arriw nitrà a-dress ban ti. Ha tamm-ha-tamm...

Bamnos droioù 3e15, George, an tad, a zihune, ha mont er-maes da weled ma oe ket daet ur làer bennàg àr ti-bihan ar vag. Diwezhatoc’h ‘noe klawet George penaost 3e15 a oe an eur eh oe pet lazhet ar familh ‘oe ban ti ba-o-raog.

Lies-kàer eh vese taolioù kreian [kelion] éh neujal tre an ti, ha boud eh oe ar gouiañw...

Ba he huñvreoù, Kathy, ar vamm, a wele penaost eh oe pet lazhet an dud, ban urzh eh oent pet lazhet.

Ar vugale ‘noe komañset kousked àr o c’hov (pezh ‘raent ket rhaog), tre hèl eh oe pet kawet an dud ‘oe pet lazhet.

Kathy a zante ur vrec’h é frec’hatad anehi hèl ‘nehe pet gwraet he gwas, mes ar vrec’h-sen ne vese ket gwelet.

Kathy ‘noe kawet iwe ur zal vihan ban ti, ha oe kuzhet bar c’haw, a-drañw un estajerenn. ‘Oe ket pet tresset àr plañ an ti. He mhangoerioù ‘oe liwet rhuz. Ar re Lutz ‘noe gwraet « ar zal ruz » anehi. O c’hi ‘oe spontet-bras get ar zal-sen : ne faote ket dehoñ tostaad doc’hti.

Ba meur a gornad a’n ti, eh oe takadoù lem eh oe yein ; rhe aràll lem eh vese mouezhetaet c’hwezh ar c’haoc’h petremant c’hwezh-vad. Mes bar lec’hoù-sen ne oe ket nitrà, ha ‘oe ket tamm rhed-awel ebed iwe...

Melissa, ar verc’h yaoueñk pemp plez, ‘noe kroueet ur gamarad-ijin, Jodie, ha oe ur sort moñstr hañval doc’h ur pemoc’h ha oe daoulagad rhuz ha bouilh getoñ ba e benn.

Lies-mad, George a vese dihunet get an nor-dal é strakal. Ha rhedeg d’an nias da weled petrà oe. Ha kawoud o c’hi é kousket zonn diràg an nor-sen. Hâni ‘maed George ‘glawe ket trous ebed, ha boud eh oe kreñw e-walc’h an drous eid dihuniñ an tïad a-bezh.

George a glawe trous drol é tont dia’n nias, ha oe hañval doc’h trous ur fañfar ha oe éh akordiñ e instrumañtoù zonerezh. Mes pa ziskenne an dergei, an drous ‘arraste.

George ‘noe awezhaet iwe eh oa hañval-bras doc’h an tad ‘oe é chom ban ti rhaog, ba meur a geñver. Ha komañs mont da eved da The Witches’ Brew (Ti-Bier ar Zorseresed), tre lem ‘h yae an den-sen da eved iwe.

Turañt un nos, pa oe George é soursïal a di-bihan ar vag, heñw ‘noe gwelet daoulagad rhuz é selled doc’htoñ diàr fenestr kampr Melissa. Pa oe waet d’ar lein da weled, ‘noe ket kawet nitrà. Joñjet a oe pet eh oent daoulagad « Jodie »...

Pa vese ba he gwele, Kathy (ar vamm) ‘oe daet merchoù rhuz àr he bruched (hâni ne ouia ket diàr ven eh oent daet). Ha chom àr-neuj tri-ugent sañtimetr a-dreist he gwele...

Toulloù-alc’hwez, dordoù ha fenestroù an ti a oe pet drailhet pe kalavret – hâni ouia ket get petrà.

Pas forzh pell doc’h an ti eh oe pet gwelet rhintoù treid ur pikoei pemoc’h àr an erc’h, d’ar c’hetañ a vis Geneur 1976.

Ur sustañs gwerc’h a zivere doc’h ar mangoerioù bar zal vras ha doc’h toull-alc’hwez ar zal-c’hoari ‘oe bar joler [solier].

Kathy ‘noe staget ur groes ha ‘noe 30 sañtimetr a hed àr don ur gredañs, hag un deiz, ar groes-sen ‘noe troet àr-boues-he-c’holon ken ‘oe ban tu-gin, hag un c’hwezh trenk ‘zae anehi...

George ‘noe strebaotet doc’h ur lion porselen a 1 m 20 a ihuelded ha oe bar zal-vras, hag àr-lerc’h eh oe merchoù àr e ibil-troed, èl pa vehe pet kroget g’ur loen.

Un deiz, George ‘noe gwelet Kathy é troiñ ba ur vaoues gozh vil deg vlez ha pwar-ugent, blew digampenn dehi, hag ur fass glas gwrac’hennet-toud, ha skopigenn é tiveriñ diàr he beg di-zent...


Neusen ‘noe komprenet eh oe un dra bennàg ha n’ae ket plaen ban ti-sen, George ha Kathy Lutz ‘noe laket ba o joñj bennigiñ an ti c’hoazh, d’an 8 a vis Geneur 1976. George ‘oe é terc’hel ur groes argant a-bad eh oent o-daou éh lâred paterioù. Ha neusen hè ‘doe klawet meur a vouezh éh lâred àr-an-dro « arrastet ! ».

Ba kreis mis Geneur 1976, àr-lerc’h boud añsïet c’hoazh bennigiñ an ti, eh oe arriw traoù ken spontus, ken ‘noe diviset mont kuit. Ne faote ket dehe lâred pezh ‘noe gwelet, ke eite eh oent « rhe-skrijus »...

Telefonet d’an Tad Mancuso, ha kemeret o sraoù, ha mont da chom da di mamm Kathy, ha ‘oe é chom ba ur gêr ‘ràll, pas gwall-bell dià’-ase, da c’hortas preno un ti newez.


An dud aràll zo pet é chom ban ti àr-o-lerc’h n’eus ket arriw nitrà gete ha ‘neus ket gwelet na klawet nitrà a-dress. Hiriw an deiz, an ti zo berped ‘n e zaw, chañchet ema pet un tammig, chañchet ar c’hartier un tammig, chañchet hanw ar ru iwe eid paraad doc’h an dud kurius a zont da weled. Berma', George ha Kathy zo marw, n'eus ket pell zo. O bugale zo bew c'hoazh, ha merhàt hè 'deus ket ankouàzhaet...

Nosiazh ketañ

Salud deoc'h-c'hwi toud!

Chetu ar messaj ketañ a skriwañ àr'r blog newez-mañ. M'meus ar spi 'mo amzer da gontiñ traoù newez deoc'h lies-e-walc'h, hag eh vourrec'h éh lenn ma istoerioù. Daet ban ti, debamp ur begad assambl, ha pa vo karget ho po'lloù hèl 'ma dele, ni yey er-maes da vale. Ni beus amzer da weled un nebeudad lec'hoù zorset ha da glawed meur a istoer spontus rhaog 'sawey an hiôl...